Vəhdəti-vücüd və panteizm

Vəhdəti-vücud varlığın birliyi deməkdir. Sufilər, o cümlədən vəhdəti-vücudu bir təlim kimi sistemləşdirib fonnalaşdıran Mühyiddin Mühəmməd İbnül Ərəbi (1165-1240) belə hesab edirlər ki, özlüyündə mövcud olan varlıq birdir və o Allah-Təalanın vücududur (zatıdır). Allahın vücudu (varlığı) vacib, qədim və əzəlidir, onun əvvəli və sonu yoxdur. Bu vücud təəddüd (çoxalma), təcəzzü (parçalanma), təqsim (bölünmə) və təbəddül (dəyişmə, yeniləşmə) qəbul etməz. Təsəvvüfdə ona vücudi-mütləq (mütləq vücud), vücudi-məhz, vücudibəht (sırf, xalis vücud), vücudi-küll (tam, bütöv vücud) və başqa adlar da verilir. Mütləq vücud mövcud olan hər bir şeyin qaynağıdır. Mümkün (müqəyyəd) vücud mütləq vücuda bağlı olduğu üçün varlıq baxımından özözünün qaynağı ola bilməz. Kainat Haqqın (Allahın) vücuduna nisbətdə bir ayna kimidir. Dərk edilən və hiss olunan hər bir şey bu aynada zahir olub görünür. Beləliklə, “vücudi-məhz Allahdır, başqası deyildir.

При наличии некоторых схожестей между Вахдат уль-вуджуд (Единство бытия) и пантеизмом, имеются вместе с тем и немалое количество расхождений. Следует указать, что в отношении Бог-Вселенная Вахдат уль-вуджуд представляет Бога как внутри Вселенной (имманентно), так и за его пределами (трансцендентно), в то время как пантеисты представляют Бога лишь внутри самой природы. В самом пантеизме ученые разделились в своих взглядах. Ветвь пантеизма утверждающая, что «Всё есть Бог», растворяют природу в Боге, а вторая ветвь утверждающая «Бог есть Всё», растворяют самого Аллаха в природе. Приверженцы же Вахдат уль-вуджуд считают, что Бог своей субстанцией существует вне природы, а со своими атрибутами (модусами) внутри природы. В отличие от пантеизма, отождествляющего Бога и природу, следовательно, Бога и материю, сторонники Вахдат уль-вуджуд считают лишь Истину (Сущность) вещей божественными.