Əhli-hədis və əhli-rəy mübahisələri müstəvisində istehsan dəlilinin dəyişmə seyri

Əhli-hədis və əhli-rəy – İslam düşüncə sisteminin iki ən köklü ənənəsidir. Bunlar arasındakı rəqabət İslam hüququnun tarixi inkişafında mühüm yer tutmaqdadır. Bu iki sistem arasında ən qaynar mübahisə nöqtəsi ağlın şəri hökmlərin əldə edilməsindəki rolu məsələsidir. Bu müstəvidə fiqh üsulunda əqli bir istidlal metodu olan istehsan dəlili üzərindəki mübahisə və müzakirələr İslam hüququnun tarixi inkişaf seyrinin öyrənilməsi baxımından çox əhəmiyyətli yer tutmaqdadır. Hənəfilər tərəfindən hüquq elminə gətirilən istehsan fiqh üsulunda sıradan bir dəlil olmaqdan əlavə, zamanla donuq ehkamların tətbiqinə çevrilmış qiyas dəlilinə alternativ olaraq, əslində, bir hüquq fəlsəfəsi və ya hüquqa yanaşma tərzidir. Rasional bir metodu ehtiva edib, hüququn məqsəd və qayəsi üzərində təmərküzləşən istehsan dəlili fiqhin elm olaraq təşəkkülünün erkən dövrlərindən etibarən, əhli-hədis üləması tərəfindən ciddi tənqidlərə məruz qalmışdır. Əhli-hədis düşüncəsinin böyük ideoloqu Məhəmməd ibn İdris əş-Şafii tərəfindən sistemli şəkildə ortaya qoyulan bu tənqidlər təsirsiz qalmamışdır. Hicrətin IV əsrinin ortalarından etibarən, hənəfilər öz istehsan metodlarını təftiş etmiş, zamanla onu qiyas dəlilinin bir növü olaraq yorumlamışlar. Bununla da əslində, qiyasa alternativ olaraq meydana çıxarılmış istehsan dəlili bir neçə əsrdən sonra qiyasla, demək olar ki, mahiyyət fərqini itirmişdir. Hənəfilərin bu improvizələri qarşı – əhli-hədis cəbhəsinə də təsirsiz ötüşməmişdir. Əhli-hədis ənənəsində tənqidlər daha mötədil hala gəlmiş, hənəfilərin istehsan metodu anlaşılmağa çalışılmışdır. Əhli-hədis düşüncəsinin ən orijınal davamçılarından olan hənbəlilər, hətta istehsanı dəlil olaraq öz üsul kitablarına almışlar. Onların isə istehsan olaraq qəbul etdikləri əhli-hədisin məntiqinə uyğun şəkildə nəqli dəlillərin qiyasa tərcihindən başqa bir şey deyildi.

Ahl-i hadith and Ahl-i-rai are the two most rooted traditions of Islamic thought. The rivalry between them has an important place in the historical development of Islamic law. The hottest topic of discussion between these two systems is the question of the role of reason in obtaining the provisions of sharia. Discussions and debates on the proofs of istihsan, an intellectual fiqh method, are important in examining the historical development of Islamic law. The issue of istihsan brought by Hanafis to fiqh is not an ordinary argument in fiqh but rather a way of approaching law as an alternative to "qiyas" evidence, which has become a philosophy of law or the practice of dogmas frozen in time. The proof of istihsan, which includes a rational method and focuses on the purpose and goal of the law, has been subjected to serious criticism from the scholars of Ahl-i Hadith since the first days of the formation of fiqh as a science. These criticisms, which were put forward most systematically by Muhammad ibn Idris al-Shafii, the great thinker of Ahl alHadith thought, were affected. Starting from the middle of the 4th century AH, Hanafis revised the istihsan method and interpreted it as proof of comparison. The proofs of istihsan introduced as an alternative to qiyas became almost the same as qiyas in a few centuries later. These comments of the Hanafis left an impression on the opposition Ahl-i Hadith front. In the tradition of Ahl al-Hadith, criticism has become more moderate, and Hanafis have tried to understand the method of istihsan. Even the Hanbalis, among the most original followers of the Ahl-i Hadith thought, have taken istahsan as evidence in their methodology. However, the narrative of the Ahl-i Hadith on logic, which they accepted as istihsan, was nothing more than a relative choice of evidence.

Ахли-хадис и ахли-рей – две самые укоренившиеся традиции исламской системы мышления. Соревнование между ними занимает важное место в историческом развитии исламского права. Конечно, самым горячим предметом споров между этими двумя системами является вопрос о роли разума в получении постановлений Шариата. На этом уровне дебаты и дискуссии о доказательствах истехсана, являющегося интеллектуальным методом юриспруденции, очень важны с точки зрения изучения исторического развития исламского права. Вместо того, чтобы быть обычным аргументом в юриспруденции, истехсан, привнесенный в юриспруденцию ханафитами, на самом деле является правовой философией или способом подхода к закону в качестве альтернативы доказательствам кийас, которые со временем стали применением застывших догм. Фикх – это наука об истехсане, которая содержит рациональный метод и фокусируется на цели и принципе закона. Улемы Ахль аль-Хадис с первых дней своего образованияподвергся серьезной критике. Эта критика, наиболее систематически представленная великим идеологом ахл ал-хадисов Мухаммадом ибн Идрисом аш-Шафии, не осталась незатронутой. С середины IV века хиджры ханафиты пересмотрели свой метод истихсана и интерпретировали его как вид доказательства кийаса. Фактически свидетельство истехсана, появившееся как альтернатива кийасу, через несколько столетий стало почти идентичным кийасу. Эти толкования ханафитов не оказали влияния на противоборствующий фронт ахлульхадисов. Критика в традиции Ахль аль-Хадис стала более умеренной, и были предприняты усилия, чтобы понять метод истисана ханафитов. Даже ханбалиты, которые являются одними из самых оригинальных последователей мысли Ахль аль-Хадис, включили истехсан в свои методические книги в качестве доказательства. Но передача Хадисов в соответствии с логикой Ахль аль-Хадис, которую они приняли как истехсан, была не чем иным, как относительным предпочтением перед киясом.