Osmanlı Düşünce ve Bilim Hayatında Şirvanilerin Rolü (XVI-XVIII. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde Bir Ulema Ailesi Sadreddinzâdeler)

XVI XVIII əsrlərdə Osmanlı dövlətində fəaliyyət göstərmiş üləma ailələrindən biri olan Sədrəddinzadələr yaşadıqları dövrdə alimlər, müdərrislər, qazıəsgərlər, şeyxülislamlar yetişdirmiş, nüfuz sahibi ailə olaraq tanınmışdır. Bu ailədə Məhəmməd Əmin ibn Sədrəddin Mollazadə əş-Şirvani tərəfindən başladılan elm-irfan ənənəsi oğlu Məhəmməd Əmin Sədrəddinzadə əş-Şirvani və onun oğulları, nəvələri (Ruhullah Mehmed Əfəndi, Nemətullah Əfəndi, Feyzullah ibn Məhəmməd Əmin, Sadiq ibn Feyzullah ibn Məhəmməd Əmin əl-Konstantini əş-Şirvani, Məktubi Əbdurrəhman Əfəndi, Qəssam Mehmed Əfəndi, Təlxisi Mustafa Əfəndi) tərəfindən davam etdirilmişdir. Türkiyədə yuxarıda adları keçən alimlərin bəziləri haqqında dəyərli çalışmalar mövcud olsa da, bu şəxslərin bir çoxunun həyatı və əsərləri barədə ciddi şəkildə araşdırma aparılmamışdır. Bununla yanaşı, Sədrəddinzadə nisbəsi ilə anılan alimlərin adlarının keçdiyi bəzi tədqiqatlar təhlil edildiyi zaman, həmin şəxslər haqqındakı məlumatların bir-birinə qarışdırıldığı müşahidə olunur. Bu hal Sədrəddinzadələrin bəziləri haqqında düzgün məlumatların əldə edilməsinin önünə keçərək, mövzu ilə bağlı araşdırma aparan tədqiqatçılar üçün elmi problem təşkil etməkdədir. Meydana gələn bu problemin həllinin mahiyyətində araşdırdığımız bu məqalə XVI XVIII əsrlərdə Osmanlı dövlətinin elm həyatında mühüm yerə sahib olan, dövlətin müxtəlif sahələrində Sədrəddinzadə nisbəsi ilə fəaliyyət göstərmiş, əslən Şirvandan olan alimlərdən bəzilərinin xronoloji ardıcıllıq ilə həyat və əsərləri barədə məlumatları ehtiva etməkdədir. Məqalənin mövzu ilə bağlı bundan əvvəl aparılan araşdırmalardakı boşluqları dolduracağını və bundansonrakı tədqiqatlara töhfə verəcəyini düşünürük.

Sadraddinzades, one of the scholar dynasties that lived in the Ottoman empire in the 16-18th centuries, was prominent and raised scholars, mudarrises (teachers), qazis (war veterans), sheikhs in their times. The enlightenment tradition started by Muhammad Amin ibn Sadraddin Mollazade al-Shirwani, was maintained by his son Muhammad Amin Sadraddinzade al-Shirvani and his sons and grandchildren’s (Rohullah Mehmed Efendi, Nimetullah Efendi, Feyzullah ibn Muhammad Amin, Sadik ibn Feyzullah ibn Muhammad alKonstantini al-Shirwani, Mektubi Abdurrahman Efendi, Kassam Mehmed Efendi, Telhisi Mustafa Efendi). Although there are significant studies in Turkey about some of the scholars mentioned above, the lives and works of many of them have not been researched substantially. Nevertheless, during the analysis of the studies that mention the name of Sadraddinzade, it is revealed that these people have been mixed up with one another. This situation is a major obstacle for researchers working on this subject that hinders the collection of accurate information about Sadraddinzades. This article provides chronologically organized information about the life and works of several scholars from Shirvan, who had a significant place in the scholarly life of the Ottoman state in the 16-18th centuries, worked in various fields of the state and were originally from Shirvan. We hope that this article will the deficiencies in previous studies on the subject and contribute to future research.

Садраддинзаде, одна из семей богословов, проживавшая в Османской империи на протяжении XVI-XVIII веков, была известна, как престижная семья, воспитавшая ученых, мудеррисов, казаскеров, шейхуль-исламов того времени. Традиция науки-ирфана, основа которой была заложена Мухаммедом Амином ибн Садраддин Моллазаде ашШирвани в этой семье, была продолжена его сыном Мухаммедом Амином Садраддинзаде аш-Ширвани и его сыновьями, внуками (Рухулла Мехмет Эфенди, Наметулла Эфенди, Фейзулла ибн Мухаммед Амин, Садиг ибн Фейзуллах ибн Мухаммед Амин аль-Константини ашШирвани, Мактуби Абдуррахман Эфенди, Гассам Мехмет Эфенди, Тальхиси Мустафа Эфенди). Хотя, в Турции имеются ценные труды о некоторых из ученых, упомянутых выше, отсутствуют детальные исследования о жизни и трудах многих из них. Наряду с этим, в ходе некоторых исследований, в которых упомянуты имена ученых с псевдонимом Садраддинзаде, наблюдается путаница в сведениях об этих лицах. Это, в свою очередь, создает научную проблему для исследователей, которые изучают эту тему, и препятствует получению достоверных сведений о некоторых из Садраддинзаде. Эта статья, в которой изучается разрешение этой проблемы, в хронологическом порядке охватывает сведения о жизни и трудах некоторых ученых родом из Ширвана, занимающих особое место в научной жизни Османского государства в XVI-XVIII веках, и действующих в различных сферах государства с псевдонимом Садраддинзаде. Мы считаем, что статья заполнит пробелы в некоторых ранее проводимых в связи с этой темой исследованиях, и внесет неоценимый вклад в дальнейшие исследования.

XVI-XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı devletinde faaliyet göstermiş ulema ailelerinden olan Sadreddinzâdeler, yaşadıkları dönemde âlimler, müderrisler, kazaskerler, şeyhülislamlar yetiştirmiş statü sahibi bir aile olarak bilinmektedir. Bu ailede Muhammed Emin ibn Sadreddin Mollazâde eş-Şirvânî tarafından başlatılan ilim irfan geleneği oğlu Muhammed Emin Sadreddinzâde eşŞirvânî ve onun oğulları, torunları (Ruhullah Mehmed Efendi, Nimetullah Efendi, Feyzullah ibn Muhammed Emin, Sâdık ibn Feyzullah ibn Muhammed Emin el-Konstantînî eş-Şirvânî, Mektûbî Abdurrahman Efendi, Kassâm Mehmed Efendi, Telhîsi Mustafa Efendi) tarafından devam ettirilmiştir. Türkiye’de yukarıda ismi geçen âlimlerden bazıları hakkında kıymetli çalışmalar bulunmakla birlikte birçoğunun hayatı ve eserleri hakkında ciddi anlamda bir araştırma yapılmamıştır. Bununla beraber Sadreddinzâde nisbesi ile anılan alimlerin isminin geçtiği bazı çalışmalar incelendiği zaman söz konusu alimler hakkındaki bilgilerin birbirine karıştırıldığı görülmektedir. Bu durum, Sadreddinzâdeler’den bazıları hakkında doğru malumatların elde edilmesinin önüne geçerek konuyla ilgili çalışma yapan araştırmacılar için sorun teşkil etmektedir. Meydana gelen bu soruna çözüm teşkil etmesi açısından ele aldığımız bu makale, XVI-XVIII. Yüzyıl Osmanlı ilim hayatında önemli yere sahip olan, devletin çeşitli yerlerinde Sadreddinzâde nisbesi ile faaliyet göstermiş Şirvan asıllı âlimlerin bir kısmının kronolojik sıra ile hayat ve eserlerini konu edinmektedir. Makalenin konuyla ilgili bundan önce yapılan çalışmalardaki boşlukları dolduracağını ve bundan sonra yapılacak çalışmalara katkı sağlayacağını düşünmekteyiz.