Azerbaycan’ın Ziyalısı Şehit Veli el-Miyânecî’nin (ö. 525/1131) Görüşlerini Etkileyen İlmî-İrfânî Faktörler Bağlamında Hocaları

Orta əsr Şərq dünyasının Azərbaycan mədəni mühitində yetişmiş alim, mütəfəkkir, filosof, qəlb insanı Eynəlqüzat Miyanəçinin həyatı haqqında məlumatlar məhduddur. Əsərlərinin bir qismi hələ üzə çıxmayıb, əsas yaradıcılığının bir qismi, xüsusilə üçcildlik farsca “Nameha/Mektubat” türkcəyə çevrilməyi gözləyir. Buna görə də tədqiqatçıların bir çoxu onun əsas əsərləri haqqında ətraflı məlumatlara malik olmadan və ideyalarını əxz etmədən iddialı fikirlər söyləyirlər. Bu fikirlər isə əsaslı sübutlar üzərində qurulmalıdır. Sözügedən araşdırma Miyanəçinin müəllimləri və mürşidləri kontekstində bu dəlillərə bir yanaşmadır. Tədqiqatda klassik tarixi mənbələrlə yanaşı, Miyanəçinin ərəb və fars dillərində yazılmış əsərlərində təqdim etdiyi məlumatlardan istifadə edilmişdir. Həmçinin Miyanəçinin müəllimlərinin kimlikləri və şəxsiyyətləri tədqiq olunmuşdur. Bəzi tədqiqatçılar “əl-Miyaneci”ni sələf-xələf qəbul olunacaq dərəcədə təsiri olan Sührəvərdi əl-Məktül (v. 587/1191) və İbnül-Ərəbinin (v. 638/1240) baxışları vasitəsilə oxuyurlar. Bəziləri isə hicri 300-cü illərin İslamı kontekstində neoplatonizm hərəkatını oxuyaraq özlərini neoplatonçu kimi təsvir edir; bəziləri də onu h. 300-cü illərin İslamı şəraitində neoplatonizm hərəkatı üzərindən oxuyaraq, özlərini neoplatonçu kimi təsvir edirlər. Beləliklə, şüurlarda və elm aləmində çox fərqli Eynəlqüzat prototipləri ortaya çıxır. Miyanəçinin əsərlərində bəhs etdiyi və faydalandığını məlumat verdiyi müəllimlərinin elmi simaları və şəxsiyyətləri araşdırıldıqda ortaya çıxan Eynəlqüzat prototiplərinin əsl Eynəlqüzat Miyanəçidən uzaq olduğu görünür. Miyanəçi üçün ifadə edilə biləcək ən tutarlı və düzgün təsbit: o, Quran ayələri ilə qidalanan müdrik, özünəməxsus məktəb, müəllimlərini belə tənqid etməyi bacaran, özündən sonra gələnlərə nura çevrilən bir rəhbərdir.

There is little information available about the life of Aynülkudât alMiyaneci, one of the scholars, thinkers, philosophers, and soulful man who grew up in the Azerbaijan cultural climate of the Medieval Eastern world. Some of his works have yet to be discovered, and some of his foundational works, particularly his three-volume Persian Nâmehâ/Mektûbât, are awaiting translation into Turkish. As a result, most researchers express strong opinions about his fundamental works despite their inability to study them in depth or grasp his ideas. These points of view must be supported by evidence. This study takes a look at these evidences through the eyes of teachers of al-Miyanecî' and the guides who raised him. Aside from classical historical sources, the information presented by alMiyânecî in his works in Arabic and Persian was also consulted in this study. The identities and personalities of al-Miyânecî's teachers were revealed. Some researchers read al-Miyaneci through the views of Suhrawardi alMaktûl (d. 587/1191) and İbnü'l-Arabî (d. 638/1240), on whom he had an influence to be considered a predecessor-successor; and some of them describe al-Miyaneci as a Neoplatonist, by reading him through the NeoPlatonism movement of the 300's, which was disguised as Islam. Thus, very different Aynülkudât prototypes emerge in the minds and world of science. When the scientific identities and personalities of al-Miyânecî's teachers, whom he mentioned and benefited from in his own works, are examined, it is clear that the prototypes of Aynulkudat that emerged are far from the real Aynulkudat al-Miyânecî. The most consistent and correct assessment of al-Miyaneci; he is a man of wisdom fed by Qur'anic verses, a school of his own capable of criticizing even his teachers, and a leader who became a light for those who came after him.

Сведения о жизни одного из ученых, мыслителей, философов и сердечных людей, выросших в азербайджанской культурной среде средневекового восточного мира, Айналгузата аль-Миянечи, ограничены. Некоторые из его работ еще не опубликованы, а некоторые из его основных работ, в частности трехтомный персидский Намеха/Мектубат, Azerbaycan’in Ziyalisi Şehit Veli El-Miyânecî’nin (ö. 525/1131) Görüşlerini Etkileyen... 161 ожидают перевода на турецкий язык. Поэтому большинство исследователей высказывают утвердительные мнения о его основных работах, не обладая подробной информацией о его основных трудах и не усвоив его идеи. А эти идеи должны опираться на основательные доказательства. Это исследование представляет собой подход к этим доводам в контексте учителей и наставников аль-Миянечи. В этом исследовании, помимо классических исторических источников, также использована информация, представленная аль-Миянечи в его трудах на арабском и персидском языках. Изучены личности учителей аль-Миянечи. Некоторые исследователи читают аль-Миянечи через взгляды Сухраварди аль-Мактула (ум. 587/1191) и Ибнюль-Араби (ум. 638/1240), на которых он оказал влияние в такой степени, что они считаются его предшественником-преемником; и некоторые из них описывают себя как неоплатоника, прочитывая движение неоплатонизма 300-х годов хиджри в контексте ислама; а некоторые описывают себя как неоплатоника, прочитывая его через движение неоплатонизма 300-х годов хиджри в условиях ислама. Таким образом, в сознании и мире науки возникают очень разные прототипы Айналгузата. При изучении научных образов и личностей учителей аль-Миянечи, которых он упоминал в своих собственных работах и знания которых он использовал, видно, что возникшие прототипы Айналгузата далеки от настоящего Айналгузата аль-Миянечи. Самое последовательное и правильное определение, которое можно сделать для аль-Миянечи следующее; он мудрый человек, получающий вдохновение из аятов Корана, своеобразная школа, лидер, способный критиковать даже своих учителей, и ставший светом для тех, кто пришел после него.

Ortaçağ Doğu dünyasının Azerbaycan kültür ikliminde yetişmiş âlim, mütefekkir, filozof ve gönül adamlarından biri olan Aynülkudât el-Miyânecî’nin hayatına dair bilgiler kısıtlıdır. Eserlerinin bazıları henüz gün yüzüne çıkmamış, üç ciltlik Farsça Nâmehâ/Mektûbât’ı başta olmak bazı temel eserleri de Türkçeye tercümeyi beklemektedir. Dolayısıyla araştırmacıların birçoğu, onun temel eserleri üzerinde detaylı çalışma yapamadan ve fikirlerine vâkıf olamadan hakkında iddialı görüşler sergilemektedir. Söz konusu görüşlerin sağlam deliller üzerinde inşa edilmesi gerekmektedir. Bu araştırma bu delillere, el-Miyânecî’nin hocaları-mürşitleri bağlamında bir yaklaşımdır. Bu çalışmada, klasik tarih kaynaklarının yanısıra, el-Miyânecî’nin Arapça ve Farsça dillerindeki eserlerinde kendisinin sunduğu bilgilere de müracaat edilmiştir. el-Miyânecî’nin hocalarının kimlik ve kişilikleri ortaya konmuştur. Bir kısım araştırmacılar, el-Miyânecî’yi, selef-halef sayılacak derecede üzerlerinde tesir ettiği Sühreverdî el-Maktûl (ö. 587/1191) ve İbnü’l-Arabî’nin (ö. 638/1240) görüşleri üzerinden okumakta; bir kısmı da onu h. 300’lerin İslam kisveli Neo-Platonizm akımı üzerinden okuyarak kendisini Yeni Eflatuncu olarak nitelemektedir. Böylece zihinlerde ve ilim dünyasında çok farklı Aynülkudât prototipleri ortaya çıkmaktadır. el-Miyânecî’nin, kendi eserlerinde söz ettiği ve istifade ettiğini belirttiği hocalarının ilmî kimlikleri ve kişilikleri incelendiğinde; ortaya çıkan Aynülkudât prototiplerinin, gerçek Aynülkudât el-Miyânecî’den çok uzak olduğu görülmektedir. el-Miyânecî için söylenebilecek en tutarlı ve doğru tespit; onun Kur’an’ın ayetlerinden beslenen bir hikmet adamı, hocalarını dahi eleştirebilecek dirayette başlı başına bir ekol, kendisinden sonrakilere ışık olmuş bir önder olduğudur.