Şehit Veli El-Miyânecî Alamut Kurbanı mı?

Orta əsrlərdə Azərbaycanın çoxşaxəli və qüdrətli alimi – şəhid Vəli Aynülkudət əl-Miyanəçinin (vəfatı 525/1131) həyatı və baxışları qədər onun gənc yaşlarında edam edilməsi ilə nəticələnən son günləri, edamı və şəhadəti də diqqətəlayiq məsələdir. Əl-Miyanəçinin yaşadığı dövr Səlcuqlu və Abbasi dövlətlərinin daxili və xarici müdaxilələrə açıq olduğu xaotik və hakimiyyətlərarası çəkişmə dövrü kimi qəbul edilə bilər. Dövrün bu qarışıq və xaotik vəziyyəti, Əlamut/Batini qala təşkilatının hədəfi, intriqaları və hücumları üçün fürsətə çevrildi. Hücum və sui-qəsd nəticəsində çoxlu sultan, vəzirlər, yüksəkvəzifəli məmurlar və alimlər öldürüldülər. Əl-Miyanəçi dövrünün ən ağır və acı ölüm mənzərəsini yaşamışdır. ƏlMiyanəçiyə qarşı ittihamlara və ona qarşı irəli sürülən ittihamlara baxmayaraq, heç bir hökm və sorğu-sual edilməyib. Onun dini mənbələrə və əsaslara söykənən fikirləri heç bir təhlilə məruz qalmayib. Onun özünü müdafiə etməyə belə icazəsi yox idi. Nəhayət, o, heç bir sorğu-sual edilmədən edam olunub. Bir çox tarixçi və İslam alimi bu qanlı nəticədən Allaha sığınıb (Askalâni 2002, 292-293). O, haqsız yerə edam edilmiş, dərisi soyulmuş və yağlanmış döşəyə bükülərək odda yandırılmışdır. Əl-Miyanəçinin əsərlərini və fikirlərini araşdıran heç bir ağıl, bilik və vicdan onun dünən olduğu kimi bu gün də edam edilməsinə dair bir fikrə gələ bilmir. Bir çox tarixçi və tədqiqatçılar əl-Miyanəçinin gənc yaşlarında bu ağır vəfatının səbəbinin onun düşüncələri və dini fikirləri ilə bağlı olduğunu qəbul edirlər. Araşdırmamız isə görtərir ki, əl-Miyanəci öz düşüncələrinin qurbanı deyil, Səlcuqlu dövlət məmurlarının və Əlamut/Batinilərin ümumi qurbanı idi. Bu baxımdan, əl-Miyanəçinin ölümü onun həyatı və düşüncələri qədər əhəmiyyətli, diqqətəlayiq və ibrətamizdir.

The life and views of the versatile and powerful scholar of Azerbaijan in the Middle Ages, martyr sufi Aynülkudât al-Miyānajī (d. 525/1131), as well as his last days that resulted in his execution at a young age, the background of his execution and his martyrdom are also remarkable. The period in which al-Miyānajī lived can be accepted as a chaotic and break period when the Seljuk and Abbasid states were open to internal and external interventions. The Alamut/ Esoteric doctrine /Batinis movement turned the complex and chaotic structure of the period into an opportunity for their targets, intrigues and attacks. Many sultans, viziers, high-ranking officials and scholars were killed by these attacks and assassinations. It can be said that al-Miyānajī experienced the heaviest and most painful death of the period. Despite the accusations against al-Miyānajī and the allegations levelled against him, no judgement or interrogation was carried out. His views based on religious sources and bases were not subjected to any analysis. He was not even given the opportunity to defend himself. Finally, he was executed in a fait accompli without any interrogation. Many historians and Islamic scholars sought refuge in Allah from this bloody outcome (Askalānī 2002, 292-293). He was not only executed unjustly; he was flayed, wrapped in an oilsoaked mat and burned in a fire. No person of reason, knowledge and conscience who has analysed alMiyānajī's works and ideas can come to the conclusion that he should be executed today as he was yesterday. Many historians and researchers accept that al-Miyānajī's views and religious ideas were the cause of his grave death at a young age. However, our study reveals that al-Miyānajī was not the victim of his views, but rather a joint victim of the Seljuk state officials and the Bāṭınīs /Alamut. In this respect, al-Miyānajī's death is as important, remarkable and instructive as his life and views.

Жизнь и взгляды шахида Вели Айн аль-Кудата аль-Мияначи (ум. 525/1131), разностороннего и влиятельного ученого средневекового Азербайджана, столь же примечательны, как и его последние дни, закончившиеся казнью в молодом возрасте, предпосылки казни и мученическая смерть. Период, в который жил аль-Мияначи, можно считать хаотическим периодом борьбы между правительствами, когда государство сельджуков и аббасидов были открыты для внутренних и внешних вмешательств. Эта запутанная и хаотичная ситуация периода превратилась в возможность для организации крепости Аламут/Батари для нападения, интриг и атак. Многие султаны, визири, высокопоставленные государственные чиновники и ученые были убиты в результате нападений и покушений. Аль-Мияначи пережил самую тяжелую и мучительную картину смерти того периода. Несмотря на обвинения в адрес альМияначи и выдвинутые против него обвинения, никаких суждений и допросов не проводилось. Его мысли, основанные на религиозных источниках и основаниях, не подвергались какому-либо анализу. Ему даже не дали возможности защититься. Наконец, он был казнен без всякого допроса. Многие историки и исламские ученые стали ближе к Аллаху во избежание этого кровавого исхода (Аскалани 2002, 292-293). Он был не только несправедливо казнен, но и его истязали, завернули в циновку, пропитанную маслом, и сожгли в огне. Ни один разумный, знающий и совестливый человек, проанализировавший работы и идеи аль-Мияначи, не может прийти к выводу, что его следует казнить сегодня, как он был казнен тогда. Многие историки и исследователи признают, что причиной тяжелой смерти аль-Мияначи в молодом возрасте стали его взгляды и религиозные идеи. Однако наше исследование показывает, что аль-Мияначи не был жертвой своих взглядов, он был общей жертвой сельджукских государственных чиновников и Аламута/батини. В этом отношении смерть аль-Мияначи столь же важна, примечательна и поучительна, как и его жизнь и взгляды.

Ortaçağda Azerbaycan’ının çok yönlü ve kudretli alimi, şehit veli Aynülkudât el-Miyânecî’nin (ö. 525/1131) hayatı ve görüşleri kadar, onun genç yaşta idamıyla neticelenen son günleri, idamının arka planı ve şehadeti de dikkat çekicidir. el-Miyânecî’nin yaşadığı dönem, Selçuklu ve Abbasî devletlerinin içten ve dıştan müdahalelere açık kaotik ve fetret devri kabul edilebilir. Alamut/Batınîler akımı, dönemin karmaşık ve kaotik yapısını, hedef, entrika ve saldırıları için fırsata çevirmişlerdir. Birçok sultan, vezir, üst düzey devlet erkanı ve âlim bu saldırılar ve suikastlarla öldürülmüşlerdir. Denebilir ki, dönemin en ağır ve en acı ölüm tablosunu el-Miyânecî yaşamıştır. el-Miyânecî’ye yönelik ithamlar ve hakkında ileri sürülen iddialara rağmen, herhangi bir muhakeme ve sorgulama yapılmamıştır. Dini kaynak ve mesnetlere dayanan görüşleri hiçbir tahlile tabi tutulmamıştır. Kendini savunmasına imkan dahi verilmemiştir. Nihayet hiçbir sorgulama yapılmadan bir oldu-bittiyle idam edilmiştir. Birçok tarihçi ve İslam âlimi bu kanlı sonuçtan Allah’a sığınmıştır (Askalânî 2002, 292-293). Sadece haksız yere idam edilmemiş; derisi yüzülmüş, petrole bulanmış bir hasıra sarılarak ateşte yakılmıştır. el-Miyânecî’nin eserlerini ve fikirlerini inceleyen hiçbir akıl, ilim ve vicdan sahibi, dün olduğu gibi bugün de, onun idam edilmesi gerektiğine dair bir kanaat ortaya koyamamaktadır. Tarihçiler ve birçok araştırmacı el-Miyânecî’nin genç yaşta yaşadığı vahim ölümün sebebinin görüşleri sebebiyle olduğunu kabul etmektedir. Ancak yaptığımız çalışmada görünen şu ki, el-Miyânecî, Selçuklu devlet erkanı ile Alamut/Batınîlerinin ortak kurbanıdır. Bu bakımdan el-Miyânecî’nin hayatı ve görüşleri kadar, ölümü de önemli, dikkate değer ve öğreticidir.