Məhəmməd Hadinin fəlsəfi və ictimai-siyasi görüşləri

Məqalədə Azərbaycan türk şair-mütəfəkkiri Məhəmməd Hadinin dünyagörüşündə millət, din və yeniləşmə məsələləri, eyni zamanda, fəlsəfi problemlərdən bəhs olunur. Müəllifə görə, Hadinin ictimai-siyasi görüşlərində ən çox diqqət çəkən Azərbaycan xalqının yenidənoyanışı, maariflənməsi və milli dirçəlişi olmuşdur. Məqalədə Hadinin Şərq mədəniyyəti ilə Qərb mədəniyyətini müqayisə etməsi də geniş şəkildə tədqiqata cəlb edilmişdir. Müəllifə görə, Hadi haqlı idi ki, müasiri olduğu dövrdə Qərbdə insanlar elm, sənət öyrənib sənayedə, hərbdə qüvvətləndikləri halda, Şərqdə hələ də millətlər elm və sənayeni İslama zidd sayır, şeytan əməli adlandırırdılar. Ancaq ümumilikdə, Hadinin türklüyə, islamlığa və yeniləşməyə münasibəti obyektiv səciyyə daşımışdır. Məqalədə Hadinin yaradıcılığında xeyli dərəcədə fəlsəfi məsələlər də öz əksini tapmışdır. Müəllifə görə, şair dünyanın və insanın yaranışı, insanın dünyaya gəlməsində hər hansı məqsədin olub-olmaması ilə bağlı şüurunda yaranan suallara cavab axtararkən bir sıra fəlsəfi ümumiləşdirmələr aparmışdır. Deməli, Hadinin varlıq və idrak problemi ilə bağlı birbaşa olmasa da, dolayısı ilə maraqlanmış, bəzi fəlsəfi məsələləri idrak etməyə çalışmışdır. Hadinin ontoloji görüşlərində panteizmə, o cümlədən sufizmə meyillilik də hiss olunur. Müəllifə görə, Hadi əvvəlcə cəmiyyətdə, təbiətdə baş verən dərin dəyişilmə və başqalaşma hadisəsinin səbəblərini ilahi qüvvə kimi Yaradanda gördüyü halda, sonralar daha çox təkamül prosesinə üstünlük vermiş, sosial darvinizmə meyil göstərmiş və bir çox hallarda tərəddüdlü vəziyyətdə qalmışdır. Məqalədə Hadinin fəlsəfi dünyagörüşündəki insan və cəmiyyət problemi də təhlil olunmuşdur. Burada o da göstərilir ki, Hadinin dünyagörüşü ziddiyyətlərlə müşahidə olunur. O, bir tərəfdən İslam dininə bağlı olub ontoloji və qnoseoloji məsələlərdə daha çox idealist mövqedən çıxış etsə də, bəzi hallarda buna daban-dabana zidd olan materialist mülahizələr də irəli sürmüşdür.

The article discusses the issues of nationality, religion and modernization, as well as philosophical problems in Turkish poet-thinker Muhammad Hadi’s worldview. According to the author, the most remarkable issues in Hadi's socio-political worldview were the revival and enlightenment of the Azerbaijani people. The article also extensively investigates Hadi's comparison of Oriental culture with Western culture. According to the author, Hadi was right to defend the idea that in the modern era, the people in the West were learning science and art strengthening their industry and armed forces, while people in the East still considered science as opposed to Islam calling it a deceptive act. However, Hadi’s attitude towards pan Pan Islamism, Turkism and modernization was objective. The article also sheds light on several philosophical issues in Hadi’s works. According to the author, the poet has made a number of philosophical generalizations as he seeks answers to questions arising in his consciousness about the origin of the world as well as human and whether there was any purpose in the birth of man. Consequently, Hadi was not directly concerned with the problem of existence and cognition but was indirectly interested in some philosophical issues. Hadi’s ontological views also show a tendency toward pantheism, including sufism. According to the author, while Hadi first saw the causes of profound change and transformation in society as a divine force, he later favored the evolutionary process, manifested himself in social Darwinism, and hesitated in many cases. The article also analyzes the problems of man and society in the Hadi’s philosophical outlook. It also reveals that Hadi’s worldview was paradoxical. Although he is more or less an idealist in terms of Islam and ontological as well as gnoseological issues, he has also made contradictory materialistic considerations.

В статье рассматриваются вопросы национальности, религии и модернизации, а также философские проблемы в мировоззрении турецкого поэта-мыслителя Мухаммеда Хади. По мнению автора, наиболее примечательными в общественно-политических взглядах Хади были становление, просвещение и национальное возрождение азербайджанского народа. В статье также подробно исследуется сравнение восточной культуры Хади с западной культурой. Согласно автору, Хади был прав, что в современную эпоху, когда люди на Западе изучали науку, искусство и приобретали мощь в промышленности и на войне, на Восток народы считали науку и промышленность противоречащими Исламу факторами, называли их деяниями шайтана. Однако в целом, отношение Хади к тюркизму, исламу и модернизации было объективным. В статья также отражены многочисленные илософские вопросы в творчестве Хади. По словам автора, поэт сделал ряд философских обобщений при поиске ответов на вопросы, возникающие в его сознании относительно наличия каких-либо целей в происхождении мира и человека, в появлении человека на свет. Следовательно, Хади, хоть и косвенно, но интересовался проблемами существования и познания, старался осознать некоторые философские вопросы. В онтологических взглядах Хади также прослеживается склонность к пантеизму, в том числе к суфизму. По словам автора, хотя Хади изначально видел причины глубоких изменений и преобразований в обществе и в природе как божественную силу Всевышнего, впоследствии он предпочтение отдавал процессу эволюции, склонялся к социальному дарвинизму, а также колебался во многих случаях. В статье также проанализированы проблемы человека и общества в философском мировоззрении Хади. Здесь также указывается, что в мировоззрение Хади наблюдались противоречия. Хотя с одной стороны, он выступал с идеалистической точки зрения в онтологических и гносологических вопросах, оставаясь приверженным исламской религии, Хади также высказал материалистические соображения, противоречащие этому.