Qədim Azərbaycanda dövlət-din münasibətlərinin təşəkkül

Məqalədə qədim Azərbaycanda meydana gələn dövlət-din münasibətləri araşdırılır. Burada qeyd olunur ki, qədim dövrlərdə Manna, Midiya, Atropatena və Albaniyada spesifik dövlət din siyasəti həyata keçirilirdi. Nəzərə almaq lazımdır ki, qədim Azərbaycanda Avestadakı əski dini-hüquqi qaydalardakı normalar və Sasani feodal dövlətinin real sosial-iqtisadi şəraiti arasında ziddiyyətlər mövcud idi. Sasani teologiyasının açıq sxolastik və mühafizəkar xarakteri Sasani dövlətinin fəal hərbi və ticarət ekspansiyası fonunda xüsusi aydınlıqla təzahür edirdi. Sasani imperiyası ərazilərindəki əhali müxtəlif dinlərə və mədəniyyətlərə, müxtəlif sosial və iqtisadi inkişaf səviyyəsinə malik idi. İmperiyanın rəsmi, dini qurumları öz ərazisində Aristotelin irsini öyrənən və Xristianlığın tədris olunduğu fəlsəfi məktəblərin mövcudluğu ilə barışmalı olurdu. Zərdüştlüyün ali rəhbərliyi Hindistanın din və mədəniyyətinin təsiri ilə hesablaşmalı, Avestanın fars tərcüməsinin, yunanların fəlsəfi təlimlərinin əsaslarının, qədim hind fəlsəfəsi və təbabətinin öyrənilməsi ilə barışmalı idilər. Zərdüşt dini Əhəmənilərin dövründən etibarən Azərbaycan, İran və Orta Asiyanın qədim tayfalarının əsas dini idi. Sonrakı dövrlərdə bu din digər bölgələrdə də geniş yayıldı. Bu dinin kahinləri mövcud ictimai quruluşun ilahi bir mənşəyə malik olduğunu təbliğ edirdilər. Zərdüştlük qədim Azərbaycan dövlət dini kimi, həmin dövrün dövlət-din münasibətlərində əsas rol oynayırdı. Bu həmin dövrdə dövlət siyasətində, qəbul edilən qərarlarda özünü açıq büruzə verirdi. Zərdüştlük təlimi sonrakı mərhələdə qədim yunan və Avropa fəlsəfəsinə təsir etmiş, həm də dualist fəlsəfi sistem, əxlaq kodeksi kimi yayıldığı ərazilərdə şüurlara, həyat tərzlərinə, davranışlara ciddi hakim olmuşdur. Həmin dövrün dövlət başçıları hər bir şəhərdə nüfuzlu, güclü zərdüştlük dini təşkilatları (magustan) yaratmış, dövlət fərmanlarında Zərdüştlük sarayda, ölkənin bütün şəhərlərində və ərazisində dövlət dini kimi sərbəst fəaliyyət göstərmişdir.

This article covers the relations between state and religion existing in ancient Azerbaijan. It is noted that a specific state religious policy was pursued on the territory of Mannea, Media, Atropatene, and Caucasian Albania in ancient times. It is well to bear in mind that contradictions between the ancient religious and legal norms of the Avesta and the socio-economic conditions in the feudal Sasanian Empire existed in ancient Azerbaijan. The strongly-pronounced scholastic and conservative nature of theology in the Sassanid Empire manifested itself amid its active military and trade expansion. The population residing on the lands of the Sassanid Empire practiced different religions and represented various cultures, as well as levels of social and economic development. The official religious structures of the empire were forced to accept the presence of the schools of thought studying the legacy of Aristotle and teaching Christianity on their territory. The religious establishment of Zoroastrianism had to reckon with the influence of religion and culture of India, putting up with the study of the Middle Persian translation of the Avesta, the basics of the philosophical teachings of the "Greeks", as well as ancient Indian philosophy and medicine. Zoroastrianism had been the main religion for the ancient tribes of Azerbaijan, Iran and Central Asia since the Achaemenid dynasty. Later, it has become widespread in other regions. Its priests claimed that the existing social order has a divine origin. Zoroastrianism, being the religion of ancient Azerbaijan, played an essential role in the relations between State and religion of the day. It was reflected in the state policy. The teachings of Zoroastrianism at a later stage influenced ancient Greek and European philosophy, as well as consciousness, lifestyle and behavior in the territories where it was widespread as a dualistic philosophical system and moral code. At that time, the heads of state established influential and powerful Zoroastrian structures (magustan) in every city. Zoroastrianism prevailed as the state religion in the palace, in all cities and territories of the country.

В статье изучаются государственно-религиозные отношения, сложившиеся в древнем Азербайджане. Отмечается, что в древние времена на территории Манны, Мидии, Атропатены и Кавказской Албании проводилась особая государственная религиозная политика. Следует учитывать то, что в древнем Азербайджане существовали противоречия между древними религиозно-правовыми нормами Авесты и существующими социально-экономическими условиями феодального государства Сасанидов. Ярко выраженный схоластический и консервативный характер богословия в государстве Сасанидов особенно сильно проявлялся на фоне его активной военной и торговой экспансии. Население, проживающее на территории империи Сасанидов, придерживалось различных религиозных взглядов и представляло разные культуры, а также разный уровень социального и экономического развития. Официальные религиозные структуры империи были вынуждены смириться с присутствием на их территории философских школ, изучавших наследие Аристотеля и преподававших христианство. Высшее духовное сословие зороастризма должно было считаться с влиянием религии и культуры Индии, смириться с изучением персидского перевода Авесты, основ философских учений “греков”, а также древнеиндийской философии и медицины. Зороастрийская религия была основной для древних племен Азербайджана, Ирана и Средней Азии со времен династии Ахеменидов. В более поздние времена она получила широкое распространение и в других регионах. Ее жрецы проповедовали, что существующий общественный строй имеет божественное происхождение. Зороастризм, будучи религией древнего Азербайджана, играл ключевую роль в государственно-религиозных отношениях того времени. Он нашел яркое выражение в государственной политике и решениях, принимаемых в тот период. Учение зороастризма на более позднем этапе оказало влияние на древнегреческую и европейскую философию, а также на сознание, образ жизни, поведение на тех территориях, где оно получило распространение как дуалистическая философская концепция и моральный кодекс. Главы государств в те времена создавали в каждом городе влиятельные, могущественные религиозные зороастрийские структуры (магустан). Зороастризм распространился в качестве государственной религии при дворе, во всех городах и на всей территории страны.