Çar Rusiyası dövründə Azərbaycanda dövlət-din münasibətləri

Məqalədə Çar Rusiyası dövründə Azərbaycanda dövlət-din münasibətlərindən, bu sahədə həyata keçirilən dövlət siyasətindən bəhs edilir. Bu mərhələnin Azərbaycan tarixinin ən mürəkkəb və ağrılı dövrlərindən biri olduğu qeyd edilir. Çar Rusiyasının Azərbaycanı işğal etdikdən sonra, burada apardığı din fəaliyyətinin müstəmləkəçilik siyasətinin tərkib hissəsinə çevrilməsindən, müstəmləkəçi idarə aparatının Şimali Azərbaycanı mümkün qədər çox talan etmək, burada milli dövlətin yaranmasına imkan verməmək, forpostlarını daha da gücləndirmək prinsiplərini etnik-dini qısqanclıqla etmələrindən bəhs olunur. Həmçinin, Azərbaycan torpaqlarında erməni dövləti yaratmaq Rusiya İmperiyasının, həmçinin bəzi Avropa dövlətlərinin çoxdankı planın olması və bunun reallaşdırılması üçün mərhələ-mərhələ məkirli işlərin görüldüyü barədə geniş məlumat verilir. Azərbaycanlıların “ruslaşdırılması” və “xristianlaşdırılması” məqsədilə görülən işlər, “köçürülmə” siyasəti barədə, eyni zamanda müxtəlif bölgələrin nümayəndələri, dindar əhaliyə münasibətdə ayrı-seçkiliyə yol verilməsi, onların hüquq və imtiyazlarının məhdudlaşdırılması, təqib olunmaları, sürgün və edama məruz qalmaları qeyd olunur. Çar Hökuməti dövründə qəbul edilən sənədlər, din xadimlərinin təhsil almaq hüquqları, şeyxülislamlıq və müftilik təsisatlarının vəzifələri barədə geniş məlumat verilir və həmin dövrdə Azərbaycan elminə və mədəniyyətinə töhfələr verən ziyalılarımızın fəaliyyəti öz əksini tapır. Sonda Çar Hökumətinin bütün cəhdlərinə baxmayaraq, Azərbaycan xalqının öz adət-ənənələrindən, dini etiqadından uzaqlaşmadığı, mənəvi dəyərlərini qoruyub saxladığı vurğulanır.

The article talks about the relations between the state and religion in Azerbaijan and the state policy implemented in this sphere during Tsarist Russia. It is noted that this stage was one of the most difficult and painful periods in the history of Azerbaijan. It deals with the transformation of the Tsarist Russia's religious activity after the occupation of Azerbaijan into an integral part of the policy of colonialism, plundering as much as possible of Northern Azerbaijan by the colonial administration, not allowing the creation of a national state, making the principles of strengthening its forposts even with more ethnic-religious jealousy. It also widely states that the creation of an Armenian state on Azerbaijani lands was a long-term plan of the Russian Empire, as well as some European countries, and that step-by-step perfidious efforts have been made to implement this policy. The article notes the works done for the purpose of “Russification” and “Christianization” of Azerbaijanis, the policy of “resettlement”, as well as discrimination against the representatives of different regions, religious people, restriction of their rights and privileges, their persecution, expulsion and execution. The article provides detailed information on the documents adopted during the Tsarist government, the rights of religious figures to receive education, the duties of sheikh-ul-islam and mufti institutions, and reflects the activities of intellectuals who contributed to the culture and science of Azerbaijan at that time. Finally, it notes that despite all efforts of the Tsarist government, the Azerbaijani people didn't deviate from their traditions and religious beliefs and could maintain their spiritual values.

В статье рассматриваются государственно-религиозные отношения в Азербайджане в период Царской России и государственная политика, реализуемая в этой области. Отмечается, что этот этап является одним из самых сложных и болезненных периодов в истории Азербайджана. Также в статье говорится о том, что религиозная деятельность, проводимая Царской Россией, после оккупации ею Азербайджана, стала составной частью ее колониальной политики, и, что принципы Царской России, связанные с тем, чтобы не дать возможности созданию здесь национального государства, еще больше укрепить свои форпосты, и, чтобы аппарат колониального управления как можно больше грабил Северный Азербайджан, осуществлялись на основе этнической и религиозной ревности. Также в статье дается подробная информация о том, что создание армянского государства на азербайджанских землях является давним планом Российской Империи, а также некоторых европейских государств и они поэтапно осуществляют грязную работу, связанную с ее реализацией. Отмечаются работа, проделанная с целью «русификации» и «христианизации» азербайджанцев, политика «переселения», а также дискриминация в отношении представителей различных регионов и верующего населения, ограничение их прав и привилегий, преследования, изгнания и казни. В статье дается подробная информация о документах, принятых в период Царского Правительства, правах религиозного духовенства на учебу, обязанностях учреждений шейх-уль-исламства и муфтията и отражается деятельность нашей интеллигенции, внесшей вклад в науку и культуру Азербайджана в этот период. В заключение подчеркивается, что, несмотря на все усилия Царского Правительства, азербайджанский народ не отошел от своих традиций, религиозных убеждений и сохранил свои духовные ценности.